Gà cáy củm, còn được gọi là gà cúp hay gà không phao câu, là một giống gà bản địa quý hiếm, có nguồn gốc lâu đời tại vùng miền núi phía Bắc Việt Nam, đặc biệt là Hà Giang và Cao Bằng. Điểm nổi bật nhất của giống gà này là đặc điểm không có phao câu, tạo nên một hình thái khác biệt và độc đáo so với các giống gà thông thường.

Hiện nay, gà cáy củm đã xuất hiện tại Lâm Đồng nhờ những người dân đi kinh tế mới mang theo giống, daga79 cho biết giống này góp phần mở rộng địa bàn sinh sống và phát triển của giống gà quý này.

Nguồn gốc và quá trình hình thành giống gà cáy củm

Xuất xứ từ vùng cao phía Bắc

Gà cáy củm có nguồn gốc bản địa tại các vùng cao nguyên đá Hà Giang và Cao Bằng – nơi có điều kiện khí hậu khắc nghiệt, địa hình đồi núi hiểm trở. Qua nhiều đời lai tạo và chọn lọc tự nhiên, giống gà này phát triển mạnh mẽ, thích nghi tốt với điều kiện sống thiếu thốn, lạnh giá và có khả năng đề kháng cao.

Phân bố địa lý

Hiện tại, gà cáy củm được nuôi phổ biến tại:

• Các huyện vùng cao của Cao Bằng như Trùng Khánh, Hà Quảng, Quảng Uyên.

• Một số xã của Hà Giang, giáp ranh biên giới Trung Quốc.

• Khu vực Lâm Đồng – nơi bà con di cư từ phía Bắc mang giống gà này vào phát triển trong môi trường khí hậu ôn đới mát mẻ.

Đặc điểm nhận dạng của gà cáy củm

Không có phao câu – Đặc điểm hiếm gặp

Đặc điểm dễ nhận thấy nhất và cũng là độc đáo nhất của giống gà cáy củm là không có phao câu. Ở các giống gà thông thường, phao câu là một bộ phận nhô lên phía sau đuôi, nơi tuyến nhờn tiết ra để giúp lông không bị thấm nước. Tuy nhiên, gà cáy củm hoàn toàn không có bộ phận này, tạo nên ngoại hình lạ mắt, phần đuôi cụt, tròn trịa như bị “cúp lại”.

Ngoại hình đặc trưng

• Thân hình: Nhỏ gọn, săn chắc, khung xương nhẹ nhưng cơ bắp phát triển.

• Lông: Bám sát cơ thể, thường có màu lông đỏ tía, nâu đất, đen ánh xanh.

• Chân: Thường có màu vàng chanh hoặc xám tro, vảy mịn.

• Mào: Dạng mào lá nhỏ, cứng cáp, có màu đỏ tươi.

• Đuôi: Gần như không có hoặc chỉ là một cụm lông ngắn, không vểnh cao.

Tính cách và khả năng thích nghi

• Tính nết: Gà cáy củm khá linh hoạt, nhanh nhẹn, cảnh giác cao.

• Khả năng thích nghi: Rất tốt, chịu rét, chịu đói, sống được ở các vùng hẻo lánh, ít chăm sóc.

Giá trị kinh tế và ẩm thực của gà cáy củm

Thịt ngon, săn chắc, ít mỡ

Gà cáy củm được xem là đặc sản vùng cao, có giá trị cao trong chế biến món ăn. Thịt gà săn chắc, ngọt, dai, ít mỡ, phù hợp để luộc, nướng, xé phay, hấp, hay làm món gà tiềm thuốc bắc. Đặc biệt, phần da gà mỏng, giòn, tạo cảm giác khác biệt rõ rệt với các giống gà công nghiệp.

Sản lượng không cao, giá bán cao

Do đây là giống gà chậm lớn, nuôi lâu (từ 5 – 6 tháng mới đạt trọng lượng 1,2 – 1,5kg), lại khó nhân giống hàng loạt, nên sản lượng thấp. Chính vì thế, giá gà cáy củm cao hơn nhiều so với gà ta thường, dao động từ 200.000 – 300.000 VNĐ/kg hơi, thậm chí cao hơn trong các dịp lễ tết.

Vai trò trong bảo tồn nguồn gen và nghiên cứu khoa học

Đưa vào danh sách giống vật nuôi quý hiếm

Vì đặc điểm di truyền độc đáo, gà cáy củm đã được đưa vào diện bảo tồn nguồn gen quý hiếm của Việt Nam. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã có nhiều chương trình ghi nhận tầm quan trọng của giống gà này trong việc duy trì đa dạng di truyền giống vật nuôi bản địa.

Viện Chăn nuôi Việt Nam vào cuộc bảo tồn

Hiện nay, Viện Chăn nuôi Việt Nam đã có kế hoạch và đề án cụ thể nhằm bảo tồn và phát triển giống gà cáy củm, với sự hỗ trợ của các trung tâm giống ở Cao Bằng và Hà Giang. Đây là bước đi quan trọng nhằm ngăn chặn nguy cơ tuyệt chủng do giao phối lẫn với các giống gà công nghiệp hay gà nhập ngoại.

Những thách thức trong quá trình bảo tồn và phát triển

Khó khăn về sinh sản và năng suất

Gà cáy củm có khả năng đẻ trứng thấp, trung bình mỗi lứa chỉ từ 10–15 trứng, tỷ lệ nở không cao, khiến việc mở rộng quy mô chăn nuôi gặp nhiều khó khăn.

Chưa phổ biến rộng rãi

Do đặc điểm không phao câu khiến nhiều người chăn nuôi chưa quen hoặc e ngại, cộng thêm năng suất thịt thấp nên giống gà này chưa được nuôi đại trà ở các trang trại lớn, chủ yếu tập trung ở hộ gia đình.

Hướng đi và giải pháp để phát triển gà cáy củm bền vững

Tăng cường tuyên truyền về giá trị của giống gà

Cần nâng cao nhận thức cho người dân và doanh nghiệp về giá trị kinh tế, văn hóa và di truyền của gà cáy củm, từ đó khuyến khích đầu tư bảo tồn và phát triển.

Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho người nuôi

Các cơ quan chức năng nên có chính sách hỗ trợ:

• Giống gà thuần chủng

• Chuồng trại và thức ăn đặc biệt

• Tập huấn kỹ thuật chăm sóc và nhân giống

• Liên kết tiêu thụ và bao tiêu sản phẩm

Đẩy mạnh nghiên cứu và chọn lọc giống

Các viện nghiên cứu cần ứng dụng công nghệ sinh học, chọn lọc gen, để nâng cao khả năng sinh sản, rút ngắn thời gian nuôi, tăng hiệu quả chăn nuôi mà vẫn giữ nguyên bản chất của giống gà.

Gà cáy củm trong văn hóa dân gian và đời sống đồng bào dân tộc

Là vật nuôi truyền thống của người Tày, Nùng, Dao

Đối với các dân tộc miền núi phía Bắc, gà cáy củm không chỉ là nguồn thực phẩm mà còn mang ý nghĩa văn hóa, xuất hiện trong các nghi lễ cúng tổ tiên, lễ tết, đám cưới…

Biểu tượng của sự khác biệt và bản sắc

Giống gà không có phao câu – cáy củm – đã trở thành biểu tượng của vùng đất Cao Bằng, là minh chứng cho sự đa dạng sinh học và tính bản địa mạnh mẽ trong đời sống chăn nuôi nông nghiệp truyền thống.

Tiềm năng phát triển thành đặc sản vùng miền

Gắn với du lịch nông nghiệp và ẩm thực vùng cao

Gà cáy củm hoàn toàn có thể trở thành đặc sản của tỉnh Cao Bằng, thu hút khách du lịch đến trải nghiệm ẩm thực bản địa, qua đó thúc đẩy kinh tế địa phương.

Xây dựng thương hiệu gà cáy củm

Việc xây dựng nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý cho giống gà cáy củm sẽ giúp nâng cao giá trị và tăng khả năng tiêu thụ, đồng thời tạo niềm tự hào về giống gà độc đáo chỉ có ở Việt Nam.

Kết luận

Gà cáy củm – giống gà không phao câu kỳ lạ của vùng núi phía Bắc – không chỉ là một hiện tượng sinh học thú vị mà còn là báu vật di truyền cần được bảo tồn. Với hương vị thơm ngon, hình dáng đặc biệt và khả năng thích nghi tốt, gà cáy củm xứng đáng được nâng tầm thành đặc sản quốc gia, vừa góp phần giữ gìn đa dạng sinh học, vừa thúc đẩy kinh tế và du lịch nông nghiệp.