Trong kho tàng di sản sinh học và văn hóa đặc sắc của Việt Nam, gà Re – còn gọi là gà Hrê – nổi bật như một giống gà đặc sản quý hiếm, mang đậm dấu ấn truyền thống của người Hrê ở huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. Không chỉ là nguồn thực phẩm giàu giá trị dinh dưỡng, gà Re còn là biểu tượng văn hóa, là nguồn gen vật nuôi quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng, cần được bảo tồn và phát triển lâu dài.

1. Nguồn gốc của giống gà Re – Gà Hrê

Gà Re có xuất xứ từ các bản làng vùng cao của dân tộc Hrê, sinh sống chủ yếu ở huyện Ba Tơ và một phần huyện Trà Bồng (Quảng Ngãi). Từ hàng trăm năm nay, người Hrê đã thuần dưỡng giống gà bản địa này trong môi trường rừng núi hoang sơ, khí hậu trong lành, thổ nhưỡng đặc biệt.

Choidaga79 cho biết tên gọi “gà Re” xuất phát từ cách phát âm của người Hrê, là cách người địa phương gọi tên giống gà mà họ nuôi truyền đời. Trong một số tài liệu, giống này còn được ghi là gà Hrê, để nhấn mạnh đến mối liên kết với cộng đồng người Hrê bản địa.

2. Đặc điểm sinh học nổi bật của gà Re

2.1. Ngoại hình

• Gà Re có thân hình nhỏ gọn, trọng lượng trung bình khi trưởng thành chỉ từ 1,2kg – 1,5kg đối với gà trống, và 0,8kg – 1,2kg đối với gà mái.

• Bộ lông đa dạng màu sắc, phổ biến nhất là màu đen ánh xanh, vàng điều hoặc đốm trắng.

• Chân gà Re nhỏ, thấp, thường có màu vàng nhạt hoặc đen nhạt, móng sắc nhọn, phù hợp với môi trường rừng núi.

• Mào đơn, đỏ tươi, da mỏng, dễ bị tổn thương nhưng rất nhạy bén với môi trường sống.

2.2. Tập tính

• Gà Re rất nhanh nhẹn, hoạt động nhiều, thích sống tự do trong môi trường bán hoang dã.

• Có khả năng tự kiếm ăn rất tốt, ăn chủ yếu các loại côn trùng, thảo mộc tự nhiên.

• Chịu lạnh, chịu nóng tốt, khả năng thích nghi cao với điều kiện khắc nghiệt vùng núi.

3. Giá trị của giống gà Re trong đời sống và văn hóa Hrê

3.1. Trong ẩm thực

Gà Re Ba Tơ được xem là một trong những đặc sản nổi tiếng của Quảng Ngãi. Thịt gà chắc, thơm, không bở, không dai, da mỏng nhưng giòn và rất ngọt.

• Những món ăn trứ danh như gà Re luộc lá chanh, gà Re nướng than hồng, gà Re hấp mắm gừng… đều giữ được hương vị núi rừng đặc trưng.

• Đặc biệt, gà Re nướng ống tre là món ăn truyền thống trong các lễ hội của người Hrê, mang ý nghĩa linh thiêng và thiêng liêng.

3.2. Trong tín ngưỡng và phong tục

• Gà Hrê thường được sử dụng trong các lễ cúng thần rừng, lễ mừng lúa mới, lễ cưới hỏi.

• Người Hrê tin rằng gà Re là vật phẩm thiêng, thể hiện lòng thành kính với tổ tiên và thần linh.

• Trong các dịp lễ hội cộng đồng, tiếng gáy của gà Re được xem là tín hiệu thiêng liêng báo hiệu ngày mới tốt lành.

4. Gà Re và nguy cơ tuyệt chủng

Dù mang trong mình giá trị to lớn về kinh tế, sinh học và văn hóa, nhưng giống gà Re hiện đang đứng trước nguy cơ biến mất. Theo các nghiên cứu của Viện Chăn nuôi và các cơ quan nông nghiệp địa phương:

• Tổng đàn gà Re thuần chủng còn rất ít, bị lai tạp nhiều với giống gà công nghiệp và gà lai khác.

• Người dân địa phương có xu hướng nuôi gà lai nhanh lớn, dẫn đến gà Re không còn được duy trì rộng rãi.

• Việc mất dần môi trường sống tự nhiên, chăn nuôi không kiểm soát khiến gà Re càng khó giữ được bản chất di truyền thuần chủng.

5. Những nỗ lực bảo tồn giống gà Re

5.1. Dự án bảo tồn của nhà nước

• Từ năm 2017, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đã đưa gà Re vào danh mục giống vật nuôi quý hiếm cần bảo tồn.

• Tại huyện Ba Tơ, Trung tâm giống nông nghiệp Quảng Ngãi phối hợp với Viện Chăn nuôi thực hiện dự án bảo tồn và phát triển gà Re thuần chủng.

• Người dân được hỗ trợ kỹ thuật chăn nuôi, giống thuần, thức ăn và mô hình chuồng trại phù hợp.

5.2. Vai trò của người dân địa phương

• Người Hrê ngày nay đã ý thức hơn về giá trị văn hóa và kinh tế của gà Re, chủ động tham gia các mô hình nuôi tập trung, có kiểm soát lai tạo.

• Một số hộ còn mở rộng chăn nuôi theo hướng du lịch sinh thái – trải nghiệm, góp phần giới thiệu gà Re đến với du khách.

6. Tiềm năng phát triển kinh tế từ giống gà Re

Gà Re không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn, mà còn mở ra cơ hội phát triển kinh tế nông nghiệp vùng cao, đặc biệt là trong các lĩnh vực:

6.1. Kinh doanh đặc sản

• Gà Re có thể trở thành đặc sản vùng cao nổi tiếng, xuất hiện trong nhà hàng đặc sản, quà biếu cao cấp.

• Giá gà Re thương phẩm hiện có thể lên tới 200.000 – 300.000 đồng/kg, cao gấp đôi gà thường.

6.2. Du lịch sinh thái – nông nghiệp

• Các mô hình trang trại gà Re kết hợp homestay, trải nghiệm nông thôn đang được người dân Ba Tơ thử nghiệm.

• Du khách không chỉ thưởng thức món ngon mà còn hiểu thêm về văn hóa người Hrê, cách nuôi và chăm sóc gà bản địa.

6.3. Nghiên cứu và giáo dục

• Gà Re là một trong những mẫu vật quan trọng cho nghiên cứu di truyền học vật nuôi bản địa Việt Nam.

• Có thể kết hợp giảng dạy tại các trường nông nghiệp, trường phổ thông địa phương để giáo dục thế hệ trẻ gìn giữ bản sắc giống gà quý.

7. Hướng đi bền vững cho gà Re trong tương lai

Để bảo vệ và phát triển giống gà Re, cần sự phối hợp từ nhiều phía: nhà nước, người dân, nhà khoa học và doanh nghiệp:

• Xây dựng thương hiệu chỉ dẫn địa lý cho gà Re Ba Tơ – tương tự như bò Kobe của Nhật hay gà Đông Tảo của Hưng Yên.

• Thiết lập chuỗi giá trị khép kín từ con giống – chăn nuôi – chế biến – tiêu thụ.

• Tăng cường quảng bá truyền thông về giá trị độc đáo của gà Re, nâng cao nhận thức cộng đồng.

• Hỗ trợ tài chính, kỹ thuật cho người dân Hrê gìn giữ giống gà truyền thống, kết hợp phát triển kinh tế địa phương.

Kết luận

Gà Re – hay gà Hrê – không đơn thuần là một giống gà bản địa. Đó là di sản văn hóa – sinh học quý giá của người Hrê, là kết tinh của hàng trăm năm sinh tồn trong môi trường núi rừng. Trước nguy cơ mai một, những nỗ lực bảo tồn và phát triển giống gà quý hiếm này là điều cấp thiết, không chỉ với Quảng Ngãi mà với cả nền chăn nuôi Việt Nam.

Gìn giữ gà Re cũng chính là giữ lại một phần hồn của núi rừng Tây Trà – Ba Tơ, giữ lại bản sắc văn hóa đặc trưng của một dân tộc thiểu số đang khẳng định vị trí trong sự phát triển chung của đất nước.