Ở vùng Tây Nam Bộ – nơi sông nước giao hòa, nơi người Việt, người Khmer, người Hoa sống chan hòa với nhau từ bao đời – có một giống gà nhỏ bé nhưng rất đặc biệt, từng gắn liền với đời sống văn hóa, tín ngưỡng và thú chơi dân gian của cư dân nơi đây. Đó chính là gà Che, hay còn được biết đến phổ biến hơn dưới cái tên “gà tre”. Tuy nhiên, cái tên “gà tre” mà chúng ta quen miệng ấy thực chất là một sự hiểu nhầm thú vị về mặt ngôn ngữ, văn hóa và cả lịch sử dân tộc.

Theo daga79 thì cách gọi nguyên thủy của người Khmer bản địa, giống gà này được gọi là “moan-chae” (viết bằng Khmer là ម៉ាន់ចែ, phiên âm đọc là măn chê). Người Việt vùng biên giới sau khi tiếp xúc với giống gà này đã Việt hóa thành “gà Che”, nhưng về sau, do thói quen phát âm, nhiều người lại đọc trại ra thành “gà Tre” – tưởng nhầm là gà có dáng nhỏ như tre, hoặc gà nuôi làm cảnh dưới gốc tre, từ đó cái tên “gà Tre” được lan truyền khắp cả nước.

Thế nhưng, đằng sau cái tên dân dã đó là một giống gà bản địa mang giá trị văn hóa sâu sắc, nhưng lại chưa được giới khoa học chính thống nghiên cứu hoặc ghi nhận đầy đủ. Bài viết này sẽ là một bước đi nhỏ, nhằm góp phần trả lại danh tính đúng đắn cho giống gà đặc biệt này – giống gà Che của người Khmer Nam Bộ.

2. Tên gọi: “Che” chứ không phải “Tre”

2.1. Nguồn gốc tên gọi “Gà Che”

Trong ngôn ngữ Khmer, từ “moan” có nghĩa là “gà”, còn từ “chae” là một tính từ để chỉ giống nhỏ nhắn, xinh xắn, nuôi làm cảnh. Cụm từ “moan-chae” thường được dùng để phân biệt giống gà cảnh nhỏ bé này với các giống gà thịt thông thường như “moan thom” (gà to) hay “moan ke” (gà chọi).

Khi người Việt và người Khmer giao lưu ngôn ngữ qua hàng trăm năm sống chung tại các tỉnh như Trà Vinh, Sóc Trăng, An Giang, Kiên Giang… thì cái tên “moan-chae” được rút gọn lại thành “gà Che” – một sự Việt hóa hợp lý về mặt ngữ âm.

2.2. Sự hiểu nhầm trở thành phổ biến

Tuy nhiên, khi giống gà này được mang ra khỏi cộng đồng người Khmer bản địa và lan sang các tỉnh miền Đông, miền Trung rồi ra cả miền Bắc, người dân ở các vùng khác không biết về gốc gác Khmer của từ “Che”, nên nghĩ rằng người miền Tây phát âm sai từ “Tre”, từ đó sửa lại thành “gà Tre“.

Vì vậy, ngày nay khi bạn nhắc đến “gà tre”, hầu hết mọi người đều nghĩ đến một giống gà cảnh nhỏ, lông mượt, dáng oai phong, thường được nuôi để chơi hoặc đá kiểng. Tuy nhiên, cái tên “tre” chỉ là một biến thể sai lệch của từ gốc Khmer “chae”.

Điều đáng nói là: cho đến nay, vẫn chưa có bất kỳ tài liệu chính thức nào của các viện chăn nuôi hoặc trường đại học nông nghiệp nào công nhận hay nghiên cứu nghiêm túc về giống “gà Che” theo tên gốc Khmer. Điều đó khiến giống gà này trở nên mờ nhạt, bị hiểu sai và mất đi một phần bản sắc văn hóa vốn có của nó.

3. Đặc điểm hình thái của gà Che

Gà Che có vóc dáng nhỏ nhắn, nhẹ cân và bộ lông đẹp, rất được ưa chuộng trong giới chơi gà cảnh.

4. Vai trò trong đời sống người Khmer và miền Tây Nam Bộ

4.1. Gắn liền với tín ngưỡng – phong tục Khmer

Với người Khmer, gà không chỉ là vật nuôi lấy thịt hay trứng, mà còn là biểu tượng linh thiêng trong một số nghi lễ truyền thống như:

• Lễ cúng tổ tiên Chol Chnam Thmay

• Lễ Sene Dolta (lễ ông bà)

• Lễ Kathina (dâng y) tại chùa Khmer

Trong những dịp lễ này, gà Che thường được chọn để dâng cúng vì sự thanh tịnh, nhỏ bé, không mang tính sát sinh nhiều. Đây cũng là cách thể hiện lòng thành và sự khiêm cung trước tổ tiên, thần linh.

4.2. Gà Che trong thú chơi dân gian

Ở nhiều vùng nông thôn miền Tây Nam Bộ, đặc biệt là Sóc Trăng, Trà Vinh, Long An, Kiên Giang… gà Che được nuôi làm cảnh, chơi như thú vui tao nhã. Gà trống Che có tiếng gáy vang, rõ, mặc dù nhỏ con nhưng lại “oai phong lẫm liệt”.

Các cụ già, nông dân, thanh niên thường chọn nuôi 1 – 2 cặp gà Che để:

• Làm cảnh trong sân nhà

• Gáy báo sáng – giờ giấc canh tác

• Chơi đá kiểng vào dịp Tết, lễ

Thậm chí có những con gà Che quý được truyền đời trong gia đình như một vật phẩm phong thủy, cầu may mắn.

5. Tình trạng nghiên cứu khoa học: Gà Che bị “bỏ quên”

5.1. Thiếu vắng dữ liệu chính thức

Cho đến hiện tại, không có tài liệu khoa học chính thức nào ghi nhận giống gà Che là một giống gà bản địa Việt Nam theo tên gọi đúng gốc Khmer. Trong các tài liệu về giống gà Việt Nam như:

• “100 giống vật nuôi Việt Nam” (NXB Nông nghiệp)

• “Danh mục giống vật nuôi bản địa quý hiếm Việt Nam”

• Các công trình của Viện chăn nuôi Quốc gia

… đều không có thông tin riêng về giống gà này. Nếu có, thì chỉ là vài dòng mô tả mơ hồ gán ghép cho “gà Tre”, mà không rõ ràng về nguồn gốc văn hóa hay ngôn ngữ.

Điều đó khiến giống gà Che – vốn đã được nuôi từ lâu đời bởi người Khmer – bị lãng quên trong hệ thống quản lý giống vật nuôi quốc gia, dẫn đến nguy cơ mai một hoặc bị lai tạp gen mà không có biện pháp bảo tồn chuẩn hóa.

5.2. Nguy cơ bị “lai hóa” và mất thuần chủng

Do gà Che có vóc dáng đẹp, dễ nuôi, dễ lai tạo nên nhiều người lai chúng với gà cảnh Nhật, gà Serama, gà Thái… để tạo ra giống mới phục vụ nhu cầu chơi gà kiểng. Tuy nhiên:

• Điều này làm mất đi những đặc tính thuần của giống gà Che gốc Khmer, như tiếng gáy, dáng đi, màu lông cổ truyền.

• Gà lai thường chỉ giữ được vẻ ngoài, không còn những giá trị văn hóa hoặc khả năng thích nghi tốt như giống gà thuần chủng.

6. Gà Che – Nên được công nhận và bảo tồn

6.1. Bảo tồn dưới dạng giống vật nuôi bản địa

Gà Che xứng đáng được:

• Đưa vào danh sách giống vật nuôi bản địa quý hiếm cần bảo tồn, cùng với gà ri, gà Hồ, gà Đông Tảo…

• Ghi nhận rõ nguồn gốc Khmer, để tôn vinh sự đóng góp của cộng đồng Khmer vào bản sắc văn hóa Việt.

Điều này không chỉ có giá trị về mặt bảo tồn sinh học, mà còn là một hành động đúng đắn về công bằng lịch sử và văn hóa.

6.2. Khai thác giá trị kinh tế – du lịch – văn hóa

Gà Che có thể trở thành:

• Giống gà cảnh đặc sản cho du lịch nông thôn, du lịch văn hóa Khmer

• Sản phẩm OCOP (mỗi xã một sản phẩm) đặc trưng của các tỉnh miền Tây

• Biểu tượng gắn kết văn hóa Việt – Khmer – Hoa, thể hiện tinh thần hòa hợp dân tộc.

7. Kết luận: Trả lại tên cho một giống gà xứng đáng

Gà Che – cái tên tưởng chừng như đơn giản – lại là một phần lịch sử văn hóa bản địa sâu sắc của người Khmer Nam Bộ. Việc hiểu đúng tên gọi, nguồn gốc và vai trò của giống gà này không chỉ là vấn đề ngôn ngữ hay phong tục, mà còn là cách chúng ta trân trọng di sản văn hóa dân tộc và sinh học bản địa.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và lai tạo tràn lan, gà Che đang đứng trước nguy cơ bị quên lãng, bị hiểu sai và mất thuần gen. Đây là lúc giới khoa học, nhà quản lý và cả cộng đồng yêu gà cảnh cần:

• Công nhận gà Che là một giống gà bản địa gốc Khmer

• Bảo tồn giống gà thuần chủng qua khảo sát, nhân giống

• Gắn kết giá trị của giống gà này với du lịch, văn hóa, giáo dục

Chỉ khi đó, chúng ta mới trả lại được tên thật, danh phận thật và giá trị thật cho giống “moan-chae” – gà Che – một giống gà nhỏ bé nhưng mang trong mình tinh thần bất khuất, oai phong và niềm tự hào của cả một cộng đồng dân tộc.