Gà chín cựa, người Việt sẽ ngay lập tức liên tưởng đến truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh, nơi gà chín cựa cùng voi chín ngà, ngựa chín hồng mao trở thành sính lễ thách cưới Mỵ Nương, ái nữ của vua Hùng. Tuy nhiên, không chỉ dừng lại ở câu chuyện cổ, giống gà nhiều cựa này thực sự tồn tại, được nuôi và phát triển tại Phú Thọ và Lạng Sơn, mang giá trị kinh tế và văn hóa vô cùng lớn.

Nguồn gốc và phân bố của gà chín cựa

1.1 Gốc tích trong truyền thuyết

Gà chín cựa đầu tiên được người dân biết đến từ truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh, một biểu tượng của sức mạnh thiên nhiên và ý chí con người. Gà có chín cựa là hình ảnh hư cấu, ẩn dụ cho sự quý hiếm và phi thường.

1.2 Gà chín cựa ngoài đời thực

Thật bất ngờ, giống gà nhiều cựa lại tồn tại ngoài đời thực. Daga79 cho biết không hẳn đủ chín cựa, nhưng gà chín cựa Phú Thọ và gà chín cựa Lạng Sơn thường có từ 6 đến 9 cựa mỗi chân, đặc điểm vô cùng hiếm trong họ nhà gà.

1.3 Địa phương phát triển giống gà này

Hiện nay, giống gà chín cựa được phát hiện và nuôi chủ yếu tại hai vùng:

• Xã Xuân Sơn, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ – Nơi được coi là “cái nôi” của giống gà này.

• Xã Mẫu Sơn, huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn – Vùng cao có khí hậu và địa hình phù hợp cho việc phát triển giống gà quý hiếm.

Đặc điểm nổi bật của giống gà chín cựa

2.1 Nhiều cựa – điểm nhận dạng độc đáo

Gà chín cựa không phải lúc nào cũng có đúng 9 cựa, mà có thể từ 5 đến 9 chiếc cựa mỗi chân. Đây là một biến dị di truyền tự nhiên, xuất hiện do quá trình chọn lọc giống lâu dài trong điều kiện đặc thù.

• Cựa mọc thành hàng dọc, chia thành nhiều tầng.

• Cựa sắc, cứng và cong nhẹ về phía sau.

2.2 Ngoại hình

Gà chín cựa thường có ngoại hình đẹp, ấn tượng:

• Thân hình thon gọn, săn chắc.

• Lông mượt, có màu nâu vàng, nâu đỏ, hoặc lông ngũ sắc rất nổi bật.

• Mào gà đỏ tươi, đứng thẳng, da chân vàng óng hoặc xám chì.

2.3 Tập tính sinh học

• Sức đề kháng tốt, thích nghi tốt với điều kiện vùng cao, khí hậu lạnh.

• Chậm lớn hơn so với gà công nghiệp nhưng chất lượng thịt ngon vượt trội.

• Tỷ lệ sinh sản thấp, điều này càng khiến giống gà này trở nên quý hiếm.

Ý nghĩa văn hóa – di sản từ truyền thuyết

3.1 Sính lễ trong truyền thuyết

Trong câu chuyện Sơn Tinh – Thủy Tinh, Vua Hùng yêu cầu sính lễ gồm voi chín ngà, ngựa chín hồng mao và gà chín cựa – những sinh vật kỳ lạ đại diện cho sức mạnh, sự khác biệt và giá trị quý hiếm. Điều này góp phần tôn vinh vai trò của gà chín cựa trong văn hóa truyền thống.

3.2 Biểu tượng cho sự quý hiếm và giàu sang

Do đặc điểm khó tìm, khó nhân giống, gà chín cựa được xem là vật phẩm quý, thường được dùng làm quà biếu Tết, lễ cưới hỏi, hoặc cúng tế tổ tiên tại vùng cao.

Giá trị kinh tế của gà chín cựa

4.1 Giá bán cao

• Giá gà chín cựa trưởng thành dao động từ 1 triệu – 3 triệu đồng/con, thậm chí có những con đẹp, nhiều cựa được trả giá lên đến 5 – 7 triệu đồng.

• Trứng gà chín cựa được bán với giá từ 15.000 – 30.000 đồng/trứng.

4.2 Được săn lùng dịp lễ Tết

Vào dịp Tết Nguyên Đán, gà nhiều cựa trở thành mặt hàng được săn lùng làm gà lễ hoặc biếu tặng, nhờ yếu tố độc lạ, quý hiếm và mang ý nghĩa tâm linh may mắn.

4.3 Mô hình nuôi hiệu quả

Nhiều hộ dân tại Phú Thọ và Lạng Sơn đã tận dụng lợi thế địa phương để phát triển mô hình nuôi gà chín cựa bán thương phẩm và giống, mang lại thu nhập ổn định từ 50 – 100 triệu đồng/năm.

Nuôi gà chín cựa – Thách thức và cơ hội

5.1 Khó khăn

• Gà sinh sản ít, tỷ lệ nở thấp.

• Giai đoạn đầu nuôi gà con dễ mắc bệnh nếu không kiểm soát tốt môi trường.

• Thiếu nguồn giống chuẩn.

5.2 Giải pháp

• Áp dụng mô hình chăn thả bán tự nhiên, kết hợp chuồng nuôi tiêu chuẩn.

• Chủ động liên kết với các viện nghiên cứu giống để bảo tồn nguồn gen.

• Thành lập HTX chăn nuôi gà chín cựa để tăng quy mô, kiểm soát chất lượng.

Định hướng phát triển giống gà chín cựa

6.1 Bảo tồn và phát triển giống bản địa

• Gà chín cựa được đưa vào danh mục giống vật nuôi quý hiếm cần bảo tồn.

• Tỉnh Phú Thọ đã có dự án phát triển gà nhiều cựa tại xã Xuân Sơn để phục vụ du lịch sinh thái và thương mại hóa.

6.2 Gắn với du lịch cộng đồng

• Du khách đến Vườn quốc gia Xuân Sơn không chỉ tham quan thiên nhiên mà còn có cơ hội thưởng thức đặc sản gà chín cựa.

• Các món ăn như gà chín cựa nướng mắc khén, gà hấp lá chanh, cháo gà cựa nhiều… tạo dấu ấn ẩm thực vùng cao đặc sắc.

6.3 Thương hiệu địa phương

• Gà chín cựa Tân Sơn – Phú Thọ được xây dựng thành sản phẩm OCOP đạt chuẩn 3 – 4 sao.

• Tiến tới việc xây dựng chỉ dẫn địa lý, bảo hộ thương hiệu để nâng tầm giá trị gà nhiều cựa trên thị trường.

Phân biệt gà chín cựa thật và gà thường

Gà chín cựa trong văn hóa và đời sống hiện đại

• Biểu tượng tâm linh trong lễ hội vùng cao.

• Món ăn đặc sản được các nhà hàng cao cấp săn đón.

• Vật phẩm biếu tặng sang trọng, thể hiện đẳng cấp và sự may mắn.

Kết luận

Gà chín cựa, từ một chi tiết trong truyền thuyết xa xưa, đã bước ra đời sống thực tại như một giống gà quý hiếm của Việt Nam. Không chỉ mang trong mình yếu tố văn hóa, giống gà nhiều cựa này còn đem lại giá trị kinh tế cao, đóng góp vào công cuộc xây dựng nông thôn mới và phát triển du lịch cộng đồng tại các vùng miền núi. Việc bảo tồn, phát triển và quảng bá gà chín cựa chính là gìn giữ một phần bản sắc Việt.